دبیر علمی گروه قرآن مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران گفت: پوشش اسلامی معرف شخصیت زن مسلمان و خانواده و اجتماع او به‌شمار می‌آید، آن‌چنان که طمع هرزگان زن و مرد از زن مسلمان قطع شود.
به گزارش پایگاه خبری و رسانه ای حوزه های علمیه خواهران، حجاب نمادی از زن مسلمان است. به بیان دیگر حجاب پرچم دین اسلام به شمار می‌رود و بدیهی است در یک جامعه اسلامی حجاب یکی از مسائل اصلی به شمار آید. در واقع اسلام با حجاب به زن تشخص می‌دهد. اسلام زن مؤمن را به گونه‌ای معرفی می‌کند که طمع ناپاکان از او بریده شود. در مقابل، تشخص غیراسلامی بی‌تعهد در این باره است و اگر نگوییم خواسته یا ناخواسته به تشدید زمینه‌های آزار علیه زنان دامن زده است. اما ببینیم قرآن درباره مقوله حجاب چه می‌گوید. با عنایت به آیات قرآن کریم حد و حدود حجاب چیست و چه ملاحظاتی در این مقوله وجود دارد؟ و اینکه آیا حجاب مختص زنان است یا خداوند برای مردان نیز در این زمینه تکالیفی را تعیین نموده است. برای پاسخ به این سؤالات به سراغ خانم زینب بهجت‌پور، دبیر علمی گروه قرآن مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران رفته و با وی به گفتگو نشسته‌ایم.
ـ حجاب یکی از موضوعات مهمی است که در جامعه اسلامی مطرح می‌شود و حجاب داشتن بانوان معلول تعمیق باورهای دینی آنها که تجلی ظاهری آن را در قالب پوشش شاهد هستیم. از نگاه شما پیش‌نیازهای این تعمیق باورهای درونی برای حل مسئله حجاب در جامعه چیست؟
اجتماعی شدن معلول درونی شدن بسیاری از مفاهیم و عناصر بینشی، گرایشی و رفتاری در اجتماع است. این مجموعه باید به شکلی حکیمانه و با بردباری ضمن توجه به ظرفیت‌های موجود به مخاطبان انتقال یابد، تا روند اجتماعی شدن عناصر دینی در زندگی مسلمانان صورت پذیرد. اسلام تکالیف را بر اساس ظرفیت‌های افراد متوجه ایشان می‌کند؛ «لا یکلف الله نفسا الا وسعها». استخراج مؤلفه‌های زمینه‌ساز پوشش اسلامی در جامعه بر مبنای آموزه‌های قرآن و ترسیم صراط مستقیم قرآن و روشی است که خدای متعال برای فرهنگ شدن حکم پوشش اسلامی در جامعه می‌پیماید و امر به معروف و نهی از منکر به مرحله‌ای بعد از هنجار شدن و فرهنگ شدن هر یک از عناصر دینی از جمله پوشش اسلامی مربوط است.
ـ اگر بیان حکم پوشش اسلامی نیاز به ایجاد ظرفیت‌هایی در جامعه مؤمنان دارد، این ظرفیت‌ها چیست؟ شواهد آن در آیات قرآن کدام است؟
آیه ۵۹ سوره احزاب اولین آیه مربوط به ستر درباره زنان پیامبر اکرم (ص) است. سوره احزاب با هدف استوارسازی پایه‌های رهبری و ولایت پیامبر اکرم (ص) در جامعه اسلامی فرود آمده است. آیات سوره شرط رهبری شایسته‌ای را که مؤمنان مأمور به اطاعت او هستند، بیان می‌کند. رهبر شایسته کسی است که بر عهد و میثاق خود با خدا استوار است؛ فقط از او پروا دارد، مطیع کافران و منافقان نمی‌شود و تابع وحی الهی است و بر خدا توکل می‌کند. رهبری شایسته امانت خدا بر مردم است و مؤمنان به هر قیمتی که شده باید این امانت را حفظ کنند. به منظور عینیت بخشیدن به این هدف است که به جایگاه زنان پیامبر و تنظیم ارتباط دیگران با آنها پرداخته است.
خدای سبحان در آیات ابتدایی سوره از جایگاه زنان پیامبر (ص) سخن می‌گوید و با معرفی آنها به عنوان مادران امت اسلامی: «النَّبیِّ أَوْلیَ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتهُم...» (احزاب/۶) جایگاه زنان پیامبر را در کنار آن حضرت در امت اسلامی مشخص می‌کند. با این مقدمات و تأکید بر جایگاه متفاوت آنها از دیگر زنان مشروط به رعایت تقوا و خویشتن‌داری تکالیفی درباره لزوم رعایت حریم از مردان نامحرم در گفتار، کیفیت خروج از خانه‌ها، اجتناب از خودنمایی‌های دوره جاهلی بیان می‌دارد: «ای زنان پیامبر! اگر پرهیزگاری ورزید همانند هیچ یک از زنان نیستید (بلکه برترید) پس نرم سخن مگویید مبادا آنکه بیماردل است به طمع افتد و (نیز) سخن به شایستگی گویید؛ و در خانههایتان آرام گیرید و، چون خویشآرایی دوره جاهلیت نخستین خویشآرایی مکنید و نماز به پا دارید و زکات بپردازید و از خداوند و فرستاده او فرمانبرداری کنید. جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند؛ و از آیات خداوند و حکمت آنچه را که در خانههای شما خوانده می‌شود یاد کنید، بی‌گمان خداوند نازکبین آگاهی است.» (احزاب /۳۲-۳۴).
ـ چرا در آیاتی که به آن اشاره داشتید همسران پیامبر را در بحث حجاب و پوشش مورد خطاب قرار داده است و چرا این خطاب به عموم جامعه نیست؟
ببینید در آیات یادشده چند نکته مهم روشی قابل توجه است:
الف) در توصیه به رعایت برخی احکام و حریم‌ها، طبقات مرجع اولویت دارند. این گروه به دلیل جایگاه ویژه‌ای که در امت اسلامی دارند، باید تکالیف و انضباط‌های ویژه‌ای را در زندگی خود رعایت کنند، به گونه‌ای که پذیرش یا عدم قبول آن خط قرمز تداوم زندگی مشترک با پیامبر (ص) و یا قطع آن به شمار می‌آید.
ب) خدای متعال برای پذیرش این تکالیف ویژه مکرراً از والایی و خطیر بودن جایگاه و شخصیت آنها یاد می‌کند. این مطلب نشان می‌دهد که نوازش شخصیت زنان و یادآوری جایگاه باارزش ایشان و ایجاد حس شخصیت اجتماعی بالا، زمینه توجه تکالیف ویژه و ضوابط ممتاز و بیشتر است.
ج) تقدم حریم‌های اختصاصی زنان طبقات مرجع بر دیگر زنان (که در آیه ۵۹ سوره آمده است) نشان می‌دهد زنان مؤمن در تکالیف اجتماعی خود نیاز به یک گروه پیشرو دارند که نقش تسهیل‌کننده اقدام به امر پوشش و رعایت حریم‌ها را بر عهده بگیرند. این گروه در هر حال سهم بیشتری از حریم‌گیری‌ها دارند؛ حریم‌هایی که شاید هیچ‌گاه متوجه عموم مؤمنان نشود. به عبارت بهتر قانون و ضابطه پوشش بر زنان هنگامی تسهیل می‌شود که مشاهده کنند طبقات اجتماعی بالاتر یعنی زنان پیامبر (ص) که نقش مادران امت را دارند، تکلیف و ضوابط سخت‌تری پذیرفته‌اند. از این رو ضابطه رفتاری مربوط به زنان پیامبر (ص) مقدم بر حکم پوشش اسلامی زنان آمد. همچنین در آیه ۵۹ سوره احزاب که حکم پوشش زنان مؤمنان را تشریح کرد، زنان و دختران پیامبر (ص) پیش از «نساءالمؤمنین» نام برده شدند.
نکته‌ای که در اینجا ضروری می‌نماید توضیح آن است که خدای متعال از راه پوشش زن مسلمان وی و اجتماعی را که او به آنها وابسته است، معرفی می‌کند. این معرفی کمالاتی را در او می‌نمایاند که هرزگان را از او دور می‌کند. این تشخص ایمانی برخلاف شخصیتی است که موجب جلب طمع هرزگان شود، تا به خود جرئت تعرض و آزار جنسی به کلام یا رفتار آلوده را بدهند. این شخصیت در برابر تشخصی است که به دختران و زنان غیرمسلمان داده می‌شود. در این تشخص زن را برای مردان جذاب می‌خواهند و زن هر چه زیباتر آشکارتر می‌شود و بدن و جسم او در معرض طمع هوس‌بازان قرار می‌گیرد.
ـ در دنیای غرب با وجود تمام تبلیغات و بازنمایی‌های رسانه‌ای شاهد شکل‌گیری ظلم‌های بزرگی علیه زنان هستیم. به طور نمونه آمار خشونت علیه زنان در کشورهای غربی بالاست یا با شکل‌گیری برخی مسائل انحرافی همچون همجنس‌گرایی با اضمحلال نهاد خانواده و ظلم مضاعف به زنان مواجهیم. آیا می‌توان این مسئله را با حجاب مرتبط دانست؟
امروز در دنیا تشخص اسلامی با تشخص غربی و غیراسلامی در نبرد است. اسلام زن مؤمن را به گونه‌ای معرفی می‌کند که طمع ناپاکان از او بریده شود. در مقابل، تشخص غیراسلامی بی‌تعهد در این باره است اگر نگوییم خواسته یا ناخواسته به تشدید زمینه‌های آزار علیه زنان دامن زده است.
نکته جالب اینکه قرآن تشخص زن مؤمن را فقط مخصوص او نمی‌داند؛ احترام قرآن درباره پیامبر (ص) و رهبران و آحاد اجتماع مؤمنانی است که زنان به آن وابسته‌اند: «یأَیها النَّبیِ قُل لّأِزْوَاجِکَ وَ بَنَاتِکَ وَ نِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ».
ـ پوشش و حجاب یک فرهنگ است. با عنایت به آیات قرآن و سیره پیامبر در صدر اسلام برای اینکه این فرهنگ در جامعه جا بیفتد چه پیش‌زمینه‌هایی مورد نیاز است؟
فرهنگ پوشش اسلامی تنها با صدور حکم پوشش پدید نیامد بلکه به این منظور ابتدا زمینه و اسبابی فراهم شد تا امر پذیرش، درونی‌سازی و هنجارسازی پوشش اسلامی تسهیل شود. با استفاده از آیه احزاب، شناخته شدن زنان مؤمن فلسفه صدور دستور پوشش اسلامی تعریف می‌شود. پوشش اسلامی معرف شخصیت زن مسلمان و خانواده و اجتماع او به‌شمار می‌آید، آن‌چنان که طمع هرزگان زن و مرد از زن مسلمان قطع شود.
ـ زنان با چه مؤلفه‌ها و شاخص‌هایی احساس احترام و ایمنی می‌کنند تا به سمت پوششی آیند که معرف شخصیت آنها باشد و حکم حجاب را بپذیرند؟
بنا بر رویکرد ترتیب نزولی قرآن می‌توان به این سؤال پاسخ گفت. پیش از سوره احزاب ۸۹ سوره در مکه و مدینه نازل می‌شود که در تمام آنها برنامه دعوت به ایمان و مؤلفه‌های آن تعقیب شده است. برای اطلاع از ظرفیت و مؤلفه‌های شخصیت ایمانی کافی است با مطالعه سور یادشده و نیز آیاتی که در سوره احزاب پیش از آیه ۵۹ قرار گرفته، شخصیت مسلمانان موجود در اجتماع مؤمنی را که زنان‌شان احترام ایمانی پیدا کرده‌اند، شناسایی کرد.
بر پایه آیات قرآن مؤمن و اجتماع ایمانی از آغاز رسالت پیامبر و جریان نزول تدریجی قرآن به ویژگی‌های مؤمن شناخته شده و تدریجاً به کمالات ایمانی متعددی مزین شده است. البته این لیست بلند در صورتی باید مرجع کشف نصاب ایمان و شخصیت ایمانی شود که نتوان از راه دیگر به انتخاب بخشی از این ویژگی‌ها دست یافت. به تعبیر دیگر مؤلفه‌هایی که شخصیت ایمانی اجتماع مؤمن را می‌سازد، متعدد است. اگر قرینه‌ای پیدا نشود که نوع مخصوص و منتخبی از این مؤلفه‌ها را ظرفیت مورد نظر برای صدور حکم پوشش اسلامی معرفی کند، چاره‌ای نیست مگر آن که تمام این مؤلفه‌های مؤمنان را که در ۹۰ سوره پیش از سوره احزاب نازل شده‌اند، در حکم پوشش دخیل دانست. در این صورت لیست بسیار بلندی از ویژگی‌ها را باید در کنار هم گذاشت که اثبات ارتباط آنها با حکم پوشش و مقدمه بودن‌شان نیاز به بررسی‌های متعدد دارد. اما در سوره احزاب آنگاه که در قبال پیامبر و زنانش از اجتماع مطلوب و شکل یافته مسلمانان تا آن زمان یاد می‌شود و دستوراتی را به مردان مؤمن درباره زنان پیامبر و برخورد با آن حضرت بیان می‌دارد می‌توان به ۱۰ ویژگی رسید که خدای متعال جامعه مسلمان را به وسیله آنها معرفی کرده است. این آیه به ۱۰ صفت اجتماع مؤمن اشاره می‌کند که در صورت بررسی و تشخیص رابطه آنها با پوشش، پذیرش حکم پوشش آسان می‌شود؛ و این ۱۰ ویژگی چیست؟
بهترین آیه‌ای که نصاب درونی شده برای خطاب پوشش اسلامی را بیان کرده، آیه ۳۵ سوره احزاب است. آن جا که از مجموعه مشمول رحمت الهی یاد می‌کند: «بی‌گمان خداوند برای مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان مؤمن و مردان و زنان فرمانبردار و مردان و زنان راستگفتار و مردان و زنان شکیبا و مردان و زنان فرمانبردار و مردان و زنان بخشنده و مردان و زنان روزهدار و مردان و زنان پاکدامن و مردان و زنانی که خداوند را بسیار یاد می‌کنند، آمرزش و پاداشی سترگ آماده کرده است.»
این آیه پس از بیان حکم مخصوص به انضباط رفتاری زنان پیامبر (ص) با دیگران و پیش از آیه پوشش زنان مؤمن (آیه ۵۹) نازل شده است. آیه ۱۰ ویژگی جامعه مطلوب اسلامی تا آن زمان را مشخص کرد و زنان و مردان را در این ویژگی‌های ارزشی مشترک دانست: ۱- مسلمانی ۲- ایمان ۳- فرمانبرداری ۴- تصدیق نیکی‌ها ۵- شکیبایی ۶- خشوع و افتادگی و تواضع در برابر پروردگار ۷- صدقه و انفاق به نیازمندان ۸- روزه‌داری ۹- پاکدامنی ۱۰- ذکر فراوان خدای متعال.
این صفات به تدریج در طول سال‌ها نزول قرآن در مکه و مدینه با نزول تدریجی آیات مطرح و با تدبیر و تلاش پیامبر اکرم (ص) که مربی مردم بود در جامعه همراه با پیامبر (ص) درونی شد. عمده این موارد در سور مکی و برخی از آنها، چون روزه‌داری قطعاً در مدینه حاصل شده بود. از این رو برای تحقق جامعه متشخص ایمانی که زنانش حکم پوشش را پذیرا باشند باید این صفات در بین مؤمنان درونی شده باشد.
ـ بحث مهم دیگری که در مسئله حجاب مطرح است موضوع حجاب برای مردان است. طبق آیات قرآن آیا مسئله حجاب برای مردان هم موضوعیت پیدا می‌کند؟ مصادیق آن را بفرمایید.
بله نکته بسیار مهم نقش مردان مؤمن است. از خطاب آیه ۵۹ احزاب که درباره پوشش زنان مؤمن است استفاده می‌شود که مردانی مثل پیامبر (ص) و مؤمنان نیز در حمایت از اجرای حکم پوشش دخالت دارند. اگر چنین نبود انتساب زنان به ایشان در آیه ۵۹ احزاب (نساءالمؤمنین) معنا نداشت بلکه باید می‌فرمود:ای زنان مؤمنه! نکته دیگر آن که نصاب ویژگی‌های ۱۰ گانه بالا شامل زن و مرد جامعه ایمانی شده است. یعنی در جامعه‌ای که زن و مردش به طور عموم واجد این نصاب ایمانی باشند، حکم پوشش زنان درونی‌سازی خواهد شد. برای بیان حکم پوشش زنان و ارزش‌گذاری و هنجارسازی پوشش اسلامی ابتدا باید در جامعه ایمانی قابلیت‌های ۱۰ گانه ایجاد شده باشد و با درونی شدن‌شان تشخص اسلامی و ایمانی پدید آمده باشد.
ـ از منظر آیات قرآن نقش جامعه در بحث فرهنگ حجاب چیست؟
اینکه حکم پوشش در سور مدنی از سوره احزاب شروع می‌شود و پس از نزول سه سوره مهم اجتماعی یعنی بقره، انفال و آل‌عمران حکم پوشش اسلامی بیان می‌شود، نشان می‌دهد که یک ظرفیت اجتماعی ایمانی هم باید به فضای حاکم در مدینه اضافه می‌شد تا زمینه اجرای فلسفه حکم پوشش اسلامی فراهم شود. آیه ۳۵ سوره احزاب در پاسخ به پرسش از شخصیت ایمانی مردمی است که خداوند متعال در آیه ۵۹ این سوره حکم پوشش را متوجه ایشان کرده و از فلسفه حکم پوشش برای ایشان سخن گفته است.
بر این اساس جامعه‌ای پذیرای حکم پوشش می‌شود و فرهنگ پوشش زمانی ممکن می‌شود که قبلاً احکام و ارزش‌های دیگر تبدیل به هنجار شده باشد. تا زمانی که آنها هنجار نشوند حکم پوشش پذیرفته نمی‌شود.
نکته مهم آن که تمام ۱۰ شاخصی که در آیه ۳۵ سوره احزاب بیان شد، مقدماتی برای پذیرش حکم پوشش است. تا این صفات هنجار مردم مؤمن نشود قانون پوشش درونی‌سازی نمی‌شود و پذیرش‌هایی از سرِ ترس از قانون و همراه با احساس تکلیف خواهد بود.
