به گزارش پایگاه خبری و رسانه ای حوزه های علمیه خواهران، مرکز برنامه‌ریزی و نظارت حوزه‌های علمیه خواهران در چند ساحت به ایفای نقش می پردازد که یکی از مهم‌ترین آنها، مطالعات و نظارت راهبردی است. دفتر مطالعات و نظارت راهبردی حوزه‌های علمیه خواهران در زمینه‌های نظارت راهبردی، رصد و آینده‌پژوهی و برنامه‌ریزی راهبردی فعالیت می کند و در سال‌های اخیر اقدامات مهمی از جمله تدوین برنامه راهبردی 5 ساله را به انجام رسانده است. به منظور آشنایی با روند انجام این مهم و نیز سایر فعالیت‌های دفتر مطالعات و نظارت راهبردی حوزه‌های علمیه خواهران گفت‌وگویی با مدیرکل این دفتر «حجت الاسلام عبدالعزیز دفتری» انجام داده‌ایم که حاصل آن از نگاه خوانندگان می‌گذرد.

* برای آشنایی کلی با دفتر مطالعات و نظارت راهبردی، مهم‌ترین وظایف و موضوع فعالیت‌های این دفتر را بیان فرمایید.

- ابتدا تشکر می‌کنم از این که این فرصت را در اختیار قرار دادید تا برنامه‌های دفتر مطالعات و نظارت راهبردی را در این فرصت محدود ارائه نمایم.

دفتر مطالعات و نظارت راهبردی در مرکز  قدمت چندان زیادی ندارد. در ساختار سازمانی مرکز برنامه‌ریزی و نظارت در سال 94 «اداره‌ای تحت عنوان اداره برنامه‌ریزی و مطالعات راهبردی» ذیل «اداره‌کل مطالعات راهبردی و برنامه و بودجه» ایجاد شد اما در عمل، شروع به کار جدی «دفتر مطالعات و نظارت راهبردی» از اوایل تابستان سال 1399 یعنی زمانی که این حقیر مسئولیت دفتر را به عهده گرفتم می‌باشد و تا قبل از آن مدیرکل مشخصی نداشته و رئیس مرکز برنامه‌ریزی و نظارت وقت با حفظ سمت، سرپرستی این اداره‌کل را بر عهده داشته‌است. نیروی انسانی آن نیز بر اساس ساختار مصوب تأمین نشده بود لکن با تلاش‌هایی که صورت گرفت مقداری مشکل نیرو مرتفع شد که امیدواریم این مشکل نیز در آینده‌ی نزدیک به صورت کامل حل گردد.

مطابق ساختار سازمانی دفتر مطالعات و نظارت راهبردی ابلاغی سال 97، این دفتر از سه گروه «رصد و آینده پژوهی»، «برنامه‌ریزی راهبردی» و «نظارت راهبردی» تشکیل شده است که دارای وظایف مشخصی هستند که عرض خواهم کرد.

* با توجه به اینکه یکی از  گروه‌های ذیل این دفتر، اداره رصد و آینده پژوهی است، جایگاه آن در حوزه های علمیه خواهران چیست و در سال های اخیر چه اقداماتی در این حوزه انجام شده است؟

- قبل از پاسخ به سؤال جنابعالی لازم است توضیحاتی ارائه نمایم. مسائل مرتبط با آینده پژوهی در کل کشور سابقه طولانی ندارد و اخیراً توجه خاصی به این مسئله ایجاد شده است. اخیرا وزارت علوم و فناوری به همه دانشگاه‌ها ابلاغ کرد که بحث رصد و آینده‌پژوهی را پی بگیرند لذا در تمام دانشگاه‌ها این بخش ایجاد و به نوعی نگاه کشور به سمت نگاه راهبردی سوق داده شد. با این نگاه باید گفت، لازمه نگاه راهبردی به مسائل این است که رصد و آینده‌پژوهی خوبی در کشور وجود داشته باشد.

نکته قابل توجه این که آینده پژوهی در نهایت به آینده‌نگری و متعاقب آن به آینده نگاری منتهی خواهد شد و اگر به خوبی ترسیم شده باشد و سناریوهای مختلف در جهت آینده نگری طرح گردد، می‌توان امیدوار بود که آینده‌نگاری به واقع نزدیکتری ارائه گردد و قطعا برای تصمیم‌گیری‌های کلان مدیران مفید واقع خواهد شد. 

@ راه‌اندازی رصد و آینده‌پژوهی در حوزه‌های علمیه خواهران

در بحث «رصد و آینده‌پژوهی»، سه مرحله کار در مجموعه تعریف شده است. در مرحله اول «شناسایی مراکز و وب سایت‌های فعال در موضوع رصد» به صورت عام و به صورت خاص در حوزه زن و خانواده که گزارش مبسوطی در این خصوص تهیه و در اختیار معاونین، رؤسای مراکز، مدیران استانی و پژوهشکده زن و خانواده قرار گرفت. اقدام بعدی شناسایی نشریات فعال در حوزه زن و خانواده بود که این گزارش نیز تحت عنوان «نشریات فعال در حوزه زن و خانواده در سطح کشور» به مسئولین ارشد در مرکز و استان ها ارائه گردید.

مرحله دوم «مطالعه و باز نشر برخی از کارهای فاخر انجام شده در حوزه رصد و آینده‌پژوهی» است. این کار درحال حاضر توسط همکاران در دست اقدام است و امیدواریم در آینده‌ای نزدیک خروجی‌های آن که شامل جزوات کوتاه و کاربردی است در اختیار سازمان قرار گیرد.

مرحله سوم در گروه رصد و آینده‌پژوهی، «تولید آثار رصدیِ بومی شده جهت حوزه‌های علمیه خواهران» است.

در این بخش به صورت متفرقه و در ضمن دیگر فعالیت‌ها، کارهایی صورت گرفته است ولی به صورت مستقل هنوز به مرحله تولید محتوا نرسیده‌ایم.

*یکی از حوزه های کاری دفتر مطالعات و نظارت راهبردی، برنامه‌ریزی راهبردی است. لطفا نسبت به تدوین و تنقیح برنامه های مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران و سیاست های حاکم بر برنامه و اقداماتی که در طی سال های اخیر انجام گرفته است توضیحاتی را بیان بفرمایید.

@ تدوین اولین برنامه میان‌مدت حوزه‌های علمیه خواهران

- در هر سازمان برای عملیاتی نمودن اسناد بالادستی و اجرایی نمودن آنها باید واسطه‌ای وجود داشته باشد و فرایندی طی گردد. مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران دارای اسناد بالادستی و سند چشم‌اندازی است که تا افق 1414 را ترسیم نموده است لکن این اسناد فی‌نفسه کلان بوده و به صورت خام قابلیت اجرا ندارند.

وظیفه ذاتی اداره برنامه‌ریزی راهبردی این است که اسناد کلان و بالادستی را با حفظ نگاه کلان به راهبردهای سازمانی تبدیل نماید تا دستگاه‌های ذی‌ربط در ستاد و صف بتوانند بر اساس آن راهبردها، مأموریت‌های خود را انجام دهند.

از خصوصیات دیگر برنامه‌ریزی راهبردی، تسهیل کار مدیران اجرایی است چرا که ایشان می‌توانند با اشراف بر اسناد بالادستی و ملاحظه راهبردهای سازمان، برنامه‌های عملیاتی خود را با اطمینان و در راستای اهداف کلان انجام دهند.

یکی از اقدامات در راستای تدوین برنامه میان مدت 5 ساله حوزه های علمیه خواهران (1404-1400) «تحلیل محیطی وضع موجود» بود که اطلاعات دقیقی از تمام بخش‌های سازمان از صف تا ستاد به دست آمد. با این اقدام، یک وفاق سازمانی نیز شکل گرفت و ما توانستیم با کلیه دستگاه‌ها در ستاد و استان‌های سراسر کشور ارتباط برقرار کنیم. کاربرگ-های مختلفی تهیه به همراه شیوه نامه‌های اجرای آن در اختیار بخش‌ها قرار گرفت و این امر زمان زیادی به خود اختصاص داد به عنوان مثال تحلیل محیطی معاونت آموزش و بخش تعلیم و تربیت، بیش از هفت ماه به طول انجامید. با این اقدام وضعیت سازمان مشخص و ضعف‌ها و چالش‌‌ها شناسایی شد که نتیجه این اقدام، اتخاذ تصمیمات مناسب در جهت رسیدن به وضعیت مطلوب و رفع چالش‌ها بود که در  تدوین برنامه 5 ساله اول به خوبی مورد استفاده قرار گرفت.

سند چشم‌انداز حوزه‌های علمیه خواهران تا افق 1414، سه برنامه میان‌مدت 5 ساله را ترسیم کرده است که در این راستا، سه هدف کلان شناسایی شد. هدف اول برنامه میان‌مدت «توانمندسازی سازمان برای رسیدن به نقطه مطلوب با رفع چالش‌ها و ضعف‌ها» بود. یعنی تحلیل محیطی این کمک را کرد که هدف برنامه‌ها شناسایی شود البته این بدین معنا نیست که سازمان در حال حرکت نیست بلکه به این معناست که چالش‌ها و ضعف‌ها شناسایی شود و تصمیم‌گیری‌ها درست صورت گیرد. مثلاً در تحلیل محیطی مشخص شد، درصد بالایی از اساتید در سطوحی هم سطح مدرک خود تدریس می‌کنند لذا با شناسایی این چالش قرار شد در برنامه 5 ساله اول، 20% اساتید دارای مدرک تحصیلی بالاتر به 60% رسانده شود. تحلیل محیطی، وضعیت هر استان را به طور مجزا مشخص کرده است که ان‌شاءالله در برنامه 5 ساله اول، این توان را بالا خواهیم برد تا اهداف تعیین شده در سند چشم انداز 1414 محقق گردد.

اقدام بعدی در اداره برنامه‌ریزی راهبردی ارائه خط‌مشی و دستورالعمل‌های لازم به مدیران  اجرایی است. مدیر اجرایی در مقام نظریه‌پردازی نیست بلکه با توجه به برنامه‌ای که تدوین شده، خودش را موظف می‌داند که در چارچوب اسناد بالادستی حرکت و اهداف را محقق کند. با تدوین برنامه‌های میان مدت، مدیران سازمان ضمن شناخت وظایف ذاتی، خود را موظف به اجرای برنامه‌های میان‌مدت بر اساس اسناد بالادستی خواهند دانست.

تدوین برنامه میان‌مدت پنج ساله اول (1404-1400) حجم زیادی از وقت ما در دفتر مطالعات گرفت و همه بخش‌های دفتر و در یک مقطع زمانی، برخی از همکاران اداره‌کل برنامه، بودجه و ارزیابی را درگیر خود کرده بود. در حال حاضر، برنامه اول در مرحله تصویب‌خواهی شورای سیاستگذاری است که امیدواریم تا پایان سال تصویب و ابلاغ گردد.

@ طراحی نظام مسائل حوزه‌های علمیه خواهران

یکی دیگر از اقدامات در اداره برنامه ریزی راهبردی، مطالعات اولیه نظام مسائل حوزه‌های علمیه خواهران بود که به نظرم یکی از مهم‌ترین اقدامات در این بخش باشد چون برنامه‌ها و اقدامات کلیه بخش‌های دفتر در طول هم قرار دارند، مثلا شناسایی نظام مسائل می‌تواند به رصد و آینده‌پژوهی کمک کند و رصد و آینده‌پژوهی در تدوین آمایش نقش ایفا نماید و با وجود آمایش سرزمینی، تهیه و تنظیم برنامه‌های میان‌مدت واقع بینانه‌تر تدوین گردد. نکته قابل توجه این که برنامه میان مدت اول نوشته شد لکن پشتوانه‌های مبنایی و ضروری همچون آمایش سرزمینی و ... را نداشت. امیدواریم برای برنامه میان‌مدت دوم، اسناد پشتیبان لازم همچون آمایش سرزمینی، نظام مسائل، نظامات جامع و .. را در اختیار داشته باشیم.

اقدام بعدی در اداره برنامه‌ریزی راهبردی، تهیه و تنظیم «سند آمایش سرزمینی» است. در سال ۹۶، طرح آمایش سرزمینی برای حوزه‌های علمیه خواهران در «اداره مطالعات راهبردی و برنامه بودجه» آن زمان، تهیه شده بود لکن جامع و کامل نبود چون صرفا در حد نظام تعلیم و تربیت و برای سطح دو تنظیم شده بود و شاخصه‌های آن نیز نقایصی داشت از جمله اینکه بحث فرهنگ در این طرح دیده نشده بود.

@ تدوین سند آمایش حوزه‌های علمیه خواهران

 در دفتر مطالعات برای انجام این کار (آمایش سرزمین) جلسات مختلف درون و برون سازمانی با صاحب نظران و کارشناسان ذی‌ربط برگزار گردید، طرح آمایش وزارت علوم و فناوری، دانشگاه آزاد، وزارت بهداشت و درمان، سند آمایش ملی سازمان برنامه و بودجه، حوزه‌ی برادران مطالعه شد و خلاء بزرگی که در همه این موارد وجود داشت این بود که فرهنگ مورد غفلت واقع شده بود. لازم می‌دانم در این جا توضیحاتی در خصوص این مسئله عرض کنم. در آمایش‌های انجام گرفته مسئله‌ی سرزمین، جمعیت، انرژی، پراکندگی‌های جغرافیایی و ... لحاظ شده است اما توجهی به مسئله ایمان و فرهنگ نشده است. در آموزه‌های قرانی برای مثال داریم که: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ ... » (آیه 96 سوره اعراف) توجه به ایمان مردم و میزان تأثیر آن بر وضع معیشت مردم با صراحت بیان شده است که مسئله‌ای مهم و تأثیر گذار است. به هر حال مسئله اصلی در نظام جمهوری اسلامی که بر اساس اسلام است، ایمان به خداوند و عالم غیب است که در آمایش‌های صورت گرفته این بُعد مهم اعتقادی در نظر گرفته نشده است.

برای پی گیری کار آمایش فرهنگ، جلسه‌ای با مسئولین مرکز پژوهش‌های سازمان برنامه و بودجه کشور داشتیم ولی متأسفانه به دلیل تفاوت در نگاه، به نتیجه روشنی نرسیدیم.

قابل توجه این که کمتر از دو ماه است که موضوع آمایش سرزمینی در دستور کار این دفتر قرار گرفته است لذا ما همچنان به دنبال این هستیم به الگویی برای این منظور دست پیدا کنیم. متعاقب جلسه با مرکز پژوهش‌ها، جلساتی نیز با برخی از اعضای ستاد فرهنگ شورای عالی انقلاب فرهنگی برگزار کردیم و مشخص شد که آمایش با نگاه دیندارانه تا الان صورت نگرفته است و تنها تهیه ی یک پیوست فرهنگی به اصل طرح با عنایت به دستور مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در دستور کار قرار گرفته است.

دوستان در دفتر مطالعات، خود دست بکار شده و مطالعه کتب و مقالات مرتبط را در دستور کار قرار دادند. حاصل کار تا به اینجا تهیه «چارچوب نظری آمایش» است که بحمدالله به انجام رسیده است. در مرحله دوم به دنبال تدوین «الگوی مفهومی آمایش» هستیم که در حال انجام است و در مرحله آخر نسبت به تهیه و تنظیم «الگوی اجرایی» آن اقدام خواهد شد.

به خاطر مواجه شدن با برخی مشکلات در تدوین سند برنامه میان مدت اول، تلاش کردیم برای رسیدن به «الگوی تدوین» سند آمایش با دبیرخانه محترم شورای سیاستگذاری همکاری داشته باشیم که به حمدالله با استقبال دوستان دبیرخانه مواجه شد و در حال حاضر جلسات هفتگی با دبیرخانه برقرار است تا الگوی تدوین سند آمایش با فرایندی مشخص تدوین گردد. امیدواریم طی هفته‌های آینده این سند نیز آماده و برای تصویت‌خواهی به صحن شورا ارسال گردد.

این نکته هم مهم است که هنوز به درستی روشن نیست که آیا می‌توانیم یک آمایش دیندارانه و با نگاه به فرهنگ دینی خودمان تدوین کنیم یا اینکه در نهایت با تنزل از خواسته اصلی به ارائه‌ی یک پیوست فرهنگی در کنار سند آمایش اکتفا خواهیم کرد.

* یکی از موارد مورد اشاره در شرح وظایف دفتر مطالعات و نظارت راهبردی، نظارت راهبردی است. نظارت راهبردی به چه مواردی مربوط می‌شود و در طول این سال ها چه اقداماتی در این بخش انجام شده است؟

@ راه‌اندازی نظارت راهبردی در حوزه‌های علمیه خواهران

- وظیفه نظارت راهبردی، نظارت بر برنامه‌های میان مدت راهبردی است. با مطالعاتی که انجام شد به این نتیجه رسیدیم که برنامه‌های تدوین شده راهبردی در سطح سازمان‌های دولتی، دانشگاه‌ها و حتی در حوزه‌های علمیه، در خوش‌بینانه ترین وجه حدود 30% عملیاتی شده و به اهداف خود دست پیدا کرده‌‌اند که این امر مایه تأسف است.

نظارت بر برنامه ها یا «راهبردی» است یا «عملیاتی». نظارت عملیاتی دقیقاً ناظر به اجرای برنامه‌ها است اما نظارت راهبردی، کلان کار را مورد توجه قرار می‌دهد. در واقع نظارت راهبردی جهت را تعیین می‌کند که آیا حرکت سازمان به سوی اهداف صحیح است یا نه سازمان دارد مسیر خلاف جهت را طی می‌کند.

در بخش نظارت راهبردی دو اقدام در حال انجام است. یکی تدوین شاخص‌های تحقق نظارت راهبردی است که با در اختیار قرار گرفتن این شاخص‌ها، مدیران ستاد و صف می‌توانند اهداف را دقیق دنبال کرده و تحقق اهداف تسهیل گردد.

اقدام  بعدی که در این بخش در حال انجام است، احصاء عوامل و موانع اجرای برنامه‌های میان مدت است. به تعبیر دیگر به دنبال یافتن این مطلب هستیم که چه عواملی باعث می‌شوند برنامه‌های راهبردی به نتیجه‌ی مطلوب خود برسند و در مقابل چه عواملی مانع از رسیدن برنامه ها به اهداف تعیین شده می‌باشند.

مقاله ای در این خصوص در حال نگارش است که سه فصل آن تدوین شده و فصل چهارم در خصوص عوامل معنویِ مؤثر در اجرای برنامه ها در حال نگارش است که ان‌شاءالله با تکمیل کار در اختیار مجموعه سازمان قرار خواهد گرفت. اعتقاد ما این است که هر چه بیشتر عوامل معنوی را در کنار انضباط سازمانی وارد سازمان کرده و آنها را نهادینه کنیم، قطعاً نتیجه مطلوب‌تری حاصل خواهد شد.

* اگر نکته یا سخنی باقی مانده است که مایلید به آن اشاره کنید بفرمایید.

گزارشی از سایر اقدامات انجام شده و برنامه‌های آینده دفتر مطالعات و نظارت راهبردی ارائه می‌کنم. چندی قبل، ماحصل فعالیت‌های همکاران دفتر در راستای وظایف و مأموریت های واگذار شده و موارد ارجاعی دیگر در کنار سایر فعالیت‌های ادارات‌کل مرکز برنامه‌ریزی و نظارت در قالب «نمایشگاه فعالیت‌های مرکز برنامه‌ریزی و نظارت» در جلسه‌ای با حضور مدیر محترم حوزه‌های علمیه خواهران ارائه شد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنم:

-          برنامه میان مدت پنج ساله حوزه های علمیه خواهران (1404-1400) که امیدواریم به زودی مراحل تصویب آن به اتمام برسد؛

-          ماحصل مطالعات اولیه در بحث نظام مسائل حوزه‌های علمیه خواهران؛

-          نقد و بررسی متن پیشنهادی «برنامه میان‌مدت سوم پژوهشکده زنان و خانواده»؛

-          گزارش‌های تحلیلی در خصوص استان‌ها برای سفرهای استانی مدیر محترم مرکز و سایر معاونت‌ها به منظور به دست آمدن تصویری روشن از استان‌ها در زمان تصمیم‌گیری و همچنین رصد،‌ آینده‌پژوهی و آینده‌نگاری استان ها (ارائه گزارش 7 استان فارس، البرز، بوشهر، هرمزگان، اردبیل، آذربایجان غربی و قم)؛

-          نقد و بررسی «نظام واره‌ی مسائل حوزه‌های علمیه» که توسط مجموعه پژوهشی مبنا به انجام رسیده بود. اشکالات عمده این سند عدم استفاده از الگویی مناسب بود لذا خروجی‌های کار ناتمام بودند؛

-          تهیه ی جزوه آموزشی از کتاب جنگل استراتژی نوشته مینتزبرگ به منظور ارتقاء نگاه راهبردی معاونت‌ها و مراکز استانی و بومی‌سازی آن با توجه به مأموریت های مرکز که در آینده نزدیک در اختیار معاونت‌ها و مدیریت‌های استانی قرار خواهد گرفت؛

-          تحلیل، نقد و بررسی «نقشه جامع علمی حوزه» که توسط حوزه‌های علمیه برادران ارائه گردید بود. این سند مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت و نتایج بررسی و تحلیل نیز برایشان ارسال گردید؛

-          مطالعه و ارائه خلاصه دو کتاب و ده مجلد شامل «به سوی دولت فرهنگ، تحول سازمان های فرهنگی در عصر فضای مجازی و تجربه نگاری برنامه تحول وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در فضای مجازی» که توسط وزیر محترم دولت دوازدهم آقای دکتر صالحی برای مدیر محترم حوزه خواهران ارسال شده بود و نتیجه کار در اختیار مدیر محترم مرکز قرار داده شد که پس از تأیید ایشان در اختیار مراجع ذی‌ربط در ستاد و صف قرار خواهد گرفت.

در پایان بنده از شما تشکر می‌کنم و امیدوارم حوزه‌های علمیه خواهران به افقی که در سند چشم انداز 1414در نظر گرفته شده یعنی «رسیدن به مرجعیت علمی در موضوعات اسلامی به خصوص حوزه زن و خانواده» دست پیدا کند.

«وٱلسَّلَامُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ ٱللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ»