خبرگزاری کوثر | معیارهای اصلی در تألیف محتوا و طراحی کتب درسی و منابع آموزشی حوزه های علمیه خواهران، علاوه بر تسریع و تعمیق یادگیری، کاربردی کردن و متناسب سازی با نیازهای علمی، معرفتی و مهارتی طلاب خواهر و جامع مسائل آنها است، در همین راستا و جهت آشنایی بیشتر با معیارهای مدنظر  گفت و گویی با دکتر حسن فانیدپور، مسئول اداره طراحی و تدوین متون تحصیلی حوزه های علمیه خواهران و مدرس دانشگاه و حوزهداشتیم که مشروح آن تقدیم علاقه مندان می شود.

کوثر ـ مفهوم طراحی و تدوین کتب درسی و تفاوت آن با تألیف کتاب درسی چیست؟

منظور از طراحی و تدوین کتاب درسی یعنی تحلیل و پیش بینی روش های سازماندهی محتوا، راهبردها و فعالیت آموزشی و یادگیری، برای تعمیق، تسهیل و تسریع فهم طلاب و برانگیختن یادگیری، یادداری و تفکر بیشتر آنها، به منظور تحقق اهداف آموزشی کتاب درسی و ایجاد استقلال نسبی یادگیری در یادگیرندگان است.

در هر مقطع ما با سه نوع از نظام روبه‌رو هستیم که موقع طراحی کتاب به نوع برونداد نظام و سطح مخاطبین آن باید توجه شود. مثلا در مقطع عمومی همانطور که مستحضرید، نظام آگاهی دهندگی بر سایر نظام های آموزشی غلبه دارد. نظام آگاهی دهندگی به سطوح پایین اهداف شناختی اشاره دارد (یعنی آشنایی با اصطلاحات و مفاهیم). اما حتی وقتی ما در مقطع عمومی مشغول طراحی و تدوین کتاب یا تدریس هستیم بسته به اینکه در کدام پایه در این مقطع قرار گرفته باشیم رویکردمان باید متفاوت و متناسب باشد و این رویکرد باید به تدریج به سمت نظام خلاق و آفرینندگی و تولید علم پیش برود و طراحی آموزشی آن می تواند این شرایط و بستر را در متن ایجاد کرده و به استاد و طلبه را برای رسیدن به این هدف سوق دهد. 

پس بنابراین با توجه به مفهوم شناسی فوق، به عنوان طراح آموزشی(مدون) کتاب درسی، وظیفه داریم تا محتوای تألیفی (یعنی محتوای خام مبتنی بر سرفصل مصوب گروه های علمی) را با تعامل با مؤلف، به نحوی سازماندهی و چینش کنیم و از تکنیک ها و روش‌هایی برای قبل از ورود به متن اصلی، و در حین متن و در انتهای آن استفاده کنیم تا یادگیری، یادداری، انگیزش طلبه افزایش پیدا کند.

البته علاوه براین سه مؤلفه اصلی، مؤلفه مهم دیگیری هست که مدون آموزشی کتاب درسی حوزوی باید در نظر داشته باشد، اشاعه و ترویج نگاه توحیدی، اخلاق و تربیت اسلامی است که لازم هست در لابه لای فنون طراحی متن درسی، بصورت مستقیم و غیرمسقیم بدان اهتمام داشته باشد و تلنگرهای به موقعی را به خواننده بزند.

به عبارتی وظیفه داریم با ارائه منابع مطالعاتی مربوط به هر درس، تطبیقات، جداول و تصاویر، نقشه های مفهومی محتواها و پرسش هایی درون متنی و پایانی که به متن مؤلف اضافه می کنیم، باعث غنی سازی محتوا، عینی سازی و فعال کردن ذهن طلبه در رسیدن سریع و عمیق تر به هدف آموزشی باشیم؛ وقتی می گوییم که نظام آموزشی حوزه حفظی بار می‌آورد، یکی از دلایل اصلی به نظرم این است که به تمام پایه ها و مقاطع به شکل یک نظام آگاهی دهنده صرف توجه می‌کنیم و در طراحی استاندارد کتاب درسی به اقتضائات مقاطع مختلف توجه می شود.

به طور خیلی اجمالی اگر بخواهیم تفاوت بین تألیف کتاب و طراحی کتاب درسی را بیان کنیم.. طراحی کتاب درسی یعنی غنی سازی محتوای مؤلف و ایجاد و افزایش قابلیت یادگیری بهتر آن. برخی از غنی‌سازی‌های مدونین می تواند به نوعی به تولید محتوا هم منجر شود.

پس مؤلف کتاب درسی وظیفه دارد مبتنی بر سرفصل مصوب گروه‌های علمی مرکز،  به گردآوری و تدوین مطالبی بپردازد که در واقع نشأت گرفته از نظرات علمی و متقن صاحب نظران آن علم و سوق دادن مطالب به نظر مشهور است. مؤلف و مدون آموزشی کتب درسی هر دو تدوین‌کننده هستند. اولی محتوای علمی دیگران را گردآوری می کند و دومی محتوایی برای فهم بهتر مطالب اولی ارائه می کند.

توجه کنید، قرار نیست در کتاب درسی، مؤلف به دنبال تولید علم جدید در موضوعی که به ایشان واگذار شده است بپردازد، در واقع مؤلف باید با اشراف و تخصصی که در موضوع مربوطه دارد، به منابع علمی مربوطه رجوع کند و محتوای متناسب با سرفصل را با معیارها و اصول خاص خود، انتخاب و سازماندهی کند.

کوثر ـ مشکلات پیش رو در اداره طراحی و تدوین متون تحصیلی حوزه علمیه خواهران را تشریح بفرمایید؟

چند نکته در این زمینه باید مطرح کنم؛ نکته اول این که:با توجه به اینکه نظام آموزشی و متون درسی، به لحاظ تأثیر و اهمیت زیادی در امور حوزه، امور جامعه و نیز در پیشرفت علم و شئون مختلف حوزه علمیه خواهران دارد، طبعا باید خیلی زودتر و پیش از اینها به این امور می پرداختیم، و اداره ای همچون اداره کل برنامه ریزی و تدوین متون تحصیلی را تأسیس و دایر می کردیم؛ یعنی بررسی و مطالعات در زمینه نظام آموزشی، بررسی محاسن، معایب و آیا روشی که داریم، بهترین روش است؟ کتاب هایی که داریم بهترین کتاب هاست؟ عیب و نقص آن چیست و کجاست؟ مطابق با مقتضیات بومی و جنسیتی بانوان طلبه چه کارهایی باید انجام دهیم و... خلاصه با اینکه مرکز مدیریت دیر شروع کرده است ولی جلوی ضرر را از هرجا بگیریم منفعت است، این فرصت را مغتنم خواهیم شمرد.

نکته دوم:اساتید و فضلای حوزه را می توان به دو دسته تقسیم کرد: یک دسته کسانی هستند که به شدت طرفدار وضع موجودند. اینها معتقدند همان سبک، نظام و کتاب هایی که تا 10، 20 سال پیش از انقلاب وجود داشت را باید به شدت حفظ کرد و هیچ تغییری نداد. در عوض عده زیادی که شاید اکثریت هم باشند، طرفدار بهسازی نظام آموزشی، اصلاح متون درسی و تغییر و تحول در متون درسی حوزه اند. کسانی که معتقدند وضع موجود نباید تغییر کند و همه امور باید به همان شکل سنتی پیش برود، دغدغه آنها این است که مبادا وضع موجود از آنچه که هست بدتر شود. آنها می گویند: ما قبول داریم که مشکلاتی هست، منتها می ترسیم اگر دست به این ترکیب بزنیم، به جای اینکه وضع بهتر شود، بدتر شده، و بنیه علمی طلبه ها ضعیف تر شود.

شایان ذکر است با توجه به جلساتی که با اساتید در خصوص تغییرات در متون درسی برگزار شد، به نظر می رسید هر دو گروه مقصدشان یکی است و آن تقویت و بهسازی حوزه ها ست، اما تشخیص شان متفاوت است  باید ببینیم دلایل طرفین چیست؟ وقتی ما دلایل را بررسی می کنیم چه بسا آنهایی که مخالف تغییرند غالبا وقتی دلایل را می ببینند قانع می شوند و همراهی می کنند.

نکته سوم: این است که چند سالی است، که بعضی متون درسی جدید، جایگزین متون درسی قدیم شده است، ولی در تحلیل ها و ارزشیابی های به عمل آمده همین متون درسی جدید نیز مورد اشکال واقع شده است که بیشتر این اشکالات بخاطر عدم طراحی آموزشی متون درسی، تکنیکال نبودن و عدم کاربردی بودن محتوای آنهاست. فلذا غالبا از این حیث کتاب های جدید بعضا مورد رضایت طلاب و اساتید نبوده است. وقتی طلبه ها می بینند که کتاب بهتری جایگزین کتاب قبلی نشد و این کتاب هم اشکالات زیادی دارد، این امر باعث می شود که طلبه ها نه کتاب بهتری بخوانند و نه این کتاب را درست، محکم و متقن و با جدیت پیگیری کنند.

کوثر ـ در مورد معیارهای تدوین متون درسی نیز توضیحاتی ارائه می کنید؟

از مهم‌ترین فعالیت‌های هر سازمان آموزشی تأمین محتوای لازم برای تعلیم و تربیت یادگیرندگان آن، از طریق گردآوری و انتقال دانش، بینش‌ها و ارزش‌ها و مهارت‌های مورد نیاز، با گزینش محتوا، سازماندهی و طراحی آموزشی استاندارد و متناسب با خود است. اهمیت و جایگاه خاص کتاب درسی و منبع آموزشی و ویژگی‌های منحصر به فرد آن نسبت به یک کتاب صرفاً علمی بر کسی پوشیده نیست، به همین دلیل تولید آن، باید مبتنی بر معیارهای صحیح و ساز وکاری بسیار دقیق انجام شود. در این خصوص کتاب‌های متعددی نوشته شده که کتاب درسی چگونه باید باشد. کتاب درسی دائرة المعارف نیست که ما همه اطلاعات را داخل آن بریزیم تا ذهن طلبه مخزن اطلاعات مختلف شود.

فلذا، کتاب درسی تنها به دنبال ارائه مجموعه ای از اطلاعات نیست، بلکه هدف از آن ایجاد تغییر هدفمند و روشمند در سطوح دانشی، بینشی و مهارتی، آن هم در مخاطب خاص و با محتوا و موضوعی منسجم و برنامه ریزی شده در راستای تحقق اهداف برنامه درسی است.

معیار دیگر در تألیف کتب درسی و منابع آموزشی، تسهیل فرآیند یاددهی و یادگیری مطالب است تا استاد و طلبه در پیچ و خم متن گرفتار نشوند و محتوای آموزشی با عمق و سرعت مناسب منتقل شود. اگر ما طلاب خواهر را با این وجود برنامه درسی فشرده و متراکم، در طی زمان محدود و آنهم با برنامه های آموزشی فوق العاده ای فرهنگی، تربیتی و پژوهشی مدارس و آنهم با وجود نقش های مادری، همسری و .. بخواهیم درک مطلب را تسهیل نکنیم، اتفاقا طلبه با این شرایط به عمق مطلب نمی رسد، چون بارشناختی بیرونی و درونی آموزش مضاعف است. همانطور که مقام معظم رهبری در آذر ماه 1374 در جمعی از نخبگان علمای حوزه های علمیه فرمودند: «بایستی کاری کرد، که همّ طلبه، فهمیدن مطلب باشد، نه فهمیدن عبارت و در این زمینه نباید وقت طلبه را تلف کرد و کتاب درسی باید طوری تدوین شود که باعث فراگیری سریع آن گردد»، اداره کل برنامه ریزی و تدوین متون تحصیلی ما نیز از ابتدا این مسئله را به صورت خط مشی خاص مورد توجه قرار داده و سعی می کنند، کتاب ها را با ادبیات علمی، اما رسا و بدون پیچیدگی های عبارتی تولید کنند.

کوثر ـ معیار اصلی در تألیف محتوا و طراحی کتب درسی و منابع آموزشیچیست؟

همانطور که گفتیم، معیارهای اصلی در تألیف محتوا و طراحی کتب درسی و منابع آموزشی حوزه های علمیه خواهران، علاوه بر تسریع و تعمیق یادگیری، کاربردی کردن و متناسب سازی با نیازهای علمی، معرفتی و مهارتی طلاب خواهر و جامع مسائل آنها است.

از این رو، در اداره طراحی و تدوین متون تحصیلی با برگزاری دوره‌های آموزشی حضوری و مجازی تدوینگری از مجموعه اساتید مجرب حوزه های علمیه خواهران به دنبال تربیت و کادرسازی نیروهایی متخصص تدوینگری در تمام رشته ها از سراسر کشور، جهت حل این مسئله هستیم. بنده با برگزاری دوره های آموزشی تدوینگری متون درسی، امیدوارمکه با مساعدت و همراهی مسئولان مربوطه، ساز وکار و بودجه و تمهیدات مناسب و زمینه های لازم برای تشکیل گروه علمی تدوینگران متون درسی در  اداره کلبرنامه ریزی و تدوین متون تحصیلی فراهم گردد.

کوثر ـ در مورد تشکیل گروه علمی تدوینیتوضیحاتی بفرمایید؟ فعالیت این گروه در چه حیطه‌هایی است؟

 البته تشکیل گروه علمی تدوینی یک تصمیم راهبردی است که علاوه بر طراحی و تدوین کتاب های درسی جدید، به ارزشیابی و نقد مستمر کتاب های درسی موجود، بازنگری و تدوین کتاب های با مشکلات و تهیه و تولید بسته های آموزشی و کمک درسی برای کتاب های پیچیده و نیز ارزیابی محتوای در حال تدوین خواهند پرداخت.

اولین اقدام برای تشکیل گروه علمی تدوینی (متخصصین مدون) شناسایی،  تربیت و گزینش اساتید فعال، قوی و باعلاقه هست که الحمدالله ـ در دوره مقدماتی تدوینگری که بصورت آموزش مجازی در سراسر کشور با موفقیت برگزار شد ـ  از بین حدود 600 نفر از اساتید مجرب که در رشته های مختلف شرکت کرده بودند، 120 نفر توانستند به دوره تکمیلی راه یابند.

ان شاءالله پس از دوره تکمیلی و انجام تمرینات، در انتهای اردیبهشت ماه 1400، اساتید به مرحله کارورزی وارد خواهند شد و با راهنمایی اساتید دوره، فراگیران کتابی از کتاب های حوزه های علمیه خواهران را انتخاب و تدوین خواهند کرد و پس از ارزیابی های نهایی، ان شاءالله در پایان تابستان 1400، بتوانیم بهترین های دوره یعنی افراد زبده، نخبه و فعال تدوینی را معرفی کنیم.

علاوه بر این اقدام مبارک، در اداره طراحی و تدوین متون تحصیلی در صددیم، از همه تجربه ها و نکات اساسی اساتید مجرب کل کشور استفاده کنیم. برای این منظور علاوه بر برگزاری مستمر دوره های آموزشی تدوینگری در کل کشور، قصد داریم ان شاءالله از طریق سامانه کوثرنت، گروه هایی در قالب عنوان کتابهای درسی مثل گروه کتاب حلقات تشکیل دهیم تا حین تدوین کتابهای درسی، از نقطه نظرات سایر اساتید موفق و باتجربه در سراسر کشور نیز در فرآیند تدوین و بازنگری متون درسی بهره مند شویم و طوری که از طریق مشارکت دادن عمومی و درگیر کردن اساتید در تدوین متون، موجبات افزایش پذیرش و استقبال اساتید نسبت به آن کتاب درسی را فراهم کنیم.

کوثر ـ در متون درسی بیشتر چه اصولی مدنظر قرار داده می‌شود؟

از جمله اصولی که باید در متون درسی مد نظر قرار بگیرد، این است که اولا متعلم را متفکر بار بیاورد و ذهن او را یک دائرة المعارف فرض نکنیم و ثانیا کتاب درسی باید طوری باشد که در کمترین زمان ممکن، بیشترین مطالب را به بهترین  شکل ممکن یاد دهد. حال برای رسیدن به این مقصود، چه کار هایی لازم است انجام گیرد، جزئیاتی دارد که در شاخص های قانونمندی محتوا، سازماندهی محتوا، سازماندهی کتاب و مؤلفه های ظاهری به تفصیل در شیوه نامه مربوطه ارائه می شود.

بنابراین کتاب درسی نباید طوری باشد که طلبه وقتی تا آن را درک کند و به کار ببندد، دیگر عمر تحصیلی اش تمام شده و انگیزه اش افول کرده است، بلاخره ما باید در دوران نشاط و جوانی، دوره ای که می تواند فعالیت علمی داشته باشد از عملش بهره برداری کنیم.

کوثر ـ آیا بازنگری و تدوین مجدد متون درسی با توجه به تأکیدات رهبر معظم انقلاب مبنی بر لزوم تحول در متون درسی حوزه، صورت گرفته است؟

بعضی ها فکر می کنند که طرفداران تغییر و اصلاح متون درسی، افرادی جوان و روشنفکر هستند که سرد و گرم روزگار را نچشیدند و بی تجربه اند! در حالی که این گونه نیست؛ زیرا افراد با سواد، استخوان دار و در عین حال سنتی نیز گاهی اشکالات موجود در این کتاب ها را گفته اند، از جمله مقام معظم رهبری(دامه براکاته) به تفصیل در رابطه با تغییر و بازنگری متون حوزه سخن گفته اند که «تغییر کتاب درسی  لازم است، حتماً هم باید تغییر پیدا کند؛ در این هیچ شکی نیست»، معنای این سخن این است که همه علما در یادگیری کتاب های درسی آن زمان نقص داشته اند؟! نقص از متعلمین نیست، بلکه کتاب جوری است که میزان زمانی که برای درک و فهم آن نیاز هست، برایشان قابل قبول نیست و از این رو، تسریع فراگیری در عین تعمیق مطالب اصلی کتاب، راهبرد اساسی شیوه‌نامه‌های طراحی کتب درسی ماست.

کوثر ـ برای تغییر متون درسی و مراحل و دوران گذاری آن چه بسترهایی لازم است؟

به نظر من باید برای تغییر هر متنی، ابتدا کتابهای هم عرض آن آماده شود، در حوزه های محدود و مدارس محدود، بصورت اختیاری تدریس شود، در طی تدریس خود استاد در تعامل با طلاب و سایر اساتید اشکالات متن را بگیرند و بازخورد آن به مؤلف و مدونین آن رسانده شود، بهتر است خود مؤلفین هم، کتاب خود را تدریس کنند و هم دیگران، بعد از چند دوره تدریس آزمایشی، اشکالات آن برطرف و متن برتر که آماده شد، آن را بصورت سراسری در کل مدارس عرضه و ارائه کنند، و به عنوان بدیل اختیاری قرار دهند، وقتی به نحو بدیل اختیاری شد، معنایش این است که اصراری پشت سرش نیست، وقتی استاد دید، این متن، متن بهتری است، خود به خود جایگزین می شود.

کوثر ـ چه توصیه ای به اساتید و طلاب دارید، لطفا بفرمایید؟

ما در جلسات رسمی این موضوع را می‌گوییم که مدارس و اساتید محترم بدانند یکی از ریل گذاری‌های اصلی تحول حوزه به متون بر می گردد و رهبر معظم انقلاب نیز روی تغییر متون درسی اصرار زیادی داشتند و این مسأله امروز در حوزه علمیه خواهران در حال اتفاق است.

درست است که الان شاید بهترین کتاب های درسی را در دست نداریم و از این منظر هم اعتراض‌هایی از سوی طلاب و اساتید سراسر کشور دریافت کردیم، بیشترین نارضایتی ها هم نسبت به کاربردی نبودن محتوا و مربوط به میزان حجم بالای آنهاست، اما این بدان معنا نیست که متنی را که در دست داریم، نمی توان با آن طلبه موفق شد. بلاخره این متون امتحان خودشان را پس داده اند و با همین شکل کنونی نخبگان و بزرگان زیادی تربیت شده اند؛ پس باید این متنی را که در اختیار داریم به دقت بخوانیم و آن را بفهمیم، تا از هر دو جهت؛ یعنی کتاب های موجود و کتاب های بهتر، بی بهره نشویم، پس تا زمانی که متن بهتری جایگزین نشده، هم استاد و هم شاگردان به متن های موجود اهمیت بدهند و به دقت آنها را بخوانند.

کوثر ـ توضیحی نیز درباره فعالیت های فعلی اداره طراحی و تدوین متون تحصیلی و ارتباط آن با سایر ادارات مربوطه بفرمایید.

اداره تالیف متون در حوزه علمیه خواهران از سابقه بیش از یک دهه برخوردار است و در ابتدا این اداره، در همین معاونت پژوهش تاسیس شد و بعد از انتقال به معاونت آموزش و کش و قوس های چند ساله، مجددا در سال 97 در ساختار معاونت پژوهش قرار گرفت و با توجه به اهمیت جایگاه کتاب درسی در حوزه، با عنوان اداره کل برنامه ریزی و تدوین متون تحصیلی مشتمل بر سه اداره، فعالیت خود را آغاز کرد. این سه اداره عبارتند از: اداره مطالعات تعلیم و تربیت، اداره تألیف و تأمین محتوای تحصیلی و اداره طراحی و تدوین متون تحصیلی.

کوثر ـ هدف از راه اندازی اداره طراحی و تدوین متون تحصیلیچه بود؟

اداره طراحی و تدوین متون تحصیلی را در جهت بومی سازی و تکنیکال کردن کتابهای درسی، به عنوان اداره مستقلی در کنار اداره تألیف و تأمین محتوای تحصیلی تاسیس کردیم، که بحمدالله در سال اخیر، به مدد متخصصین و کارشناسان مجموعه، تلاش های خوبی انجام گرفت و فرایندها و مراحل سه گانه تولید کتب درسی یعنی مطالعات روشی و زمینه ای، تألیف و تأمین متون خام و چگونگی و اجرای طراحی و تدوین متون کتاب درسی، در حال اصلاح و به روزرسانی است. همچنین با استفاده از ظرفیت گروه های علمی و میز مشاوره ای که متشکل از اساتید و متخصصین توانمند حوزوی و تکنولوژیست های آموزشی است، توانسته ایم روند قابل توجهی از نظر غنای علمی جهت استاندارسازی فرآیندها را پیش برده و شیوه نامه راهبردی برای اجرا و ایجاد وحدت رویه تولید کنیم. فلذا، در حال حاضر، بر اساس مطالعات زمینه ای صورت گرفته و احصای شیوه نامه های لازم، سه عنوان کتابِ تاریخ علم اخلاق و کتابِ حلقه اولی و کتاب اخلاق در قرآن (3)، چاپ شده و به زودی برای سال تحصیلی آینده ان شاءالله عرضه خواهیم کرد. البته ما اعتقاد داریم مسیر بلندی در راه رسیدن به وضعیت مطلوب در پیش داریم.

کوثر ـ در بحث طراحی و تدوین متون درسیچه مشکلاتی وجود دارد؟

در حال حاضر، اولا متخصصین و اساتید حوزوی که هم با اصلوب نویسندگی و هم به استانداردهای طراحی و تدوین آموزشی متون درسی آشنا بوده و از تجربه کافی در این زمینه برخوردار باشند و علاوه بر آن جزء بانوان حوزوی نیز باشند به ندرت یافت می شوند و ثانیا بحث مشکلات مادی است، که همیشه با آن مواجه هستیم.

نکته مهمی را که باید بدان اشاره کنم این است که ورود به مبحث نظام آموزشی حوزه و کتب درسی حوزه، کار دقیق و دشوار و زمانبری ست که خیلی با ظرافت باید به آن پرداخت و همانطور که گفتم کسانی که توانایی تدوین کتب درسی را داشته باشند، کم هستند و خیلی باید با احتیاط وارد آن شد، که خدای ناکرده به جای خدمت، لطمه ای به حوزه وارد نشود.

آنچه که بسیار مهم و قابل توجه است، این است که این همه عمر طلبه ها، نشاط و شور جوانی آنها که در حوزه صرف می شود با مشکلات عدیده زندگی و مشلغه هایی که نقش های جنسیتی بانوان طلبه ایجاب می کند، همراه است. اینها همه اقتضا می کند که همه مجموعه اداره کل و بنده، بذل همت داشته باشیم و کمک کنیم تا اثربخش ترین و در عین حال دقیق ترین  متون درسی، تدوین و طراحی شوند، ان شاء الله.